მარტოობა, როგორც ეგზისტენციალური მდგომარეობა, თანამედროვე ადამიანის ერთ-ერთ ფუნდამენტურ გამოცდილებად გვევლინება. მიუხედავად სოციალური მედიისა და ტექნოლოგიური კავშირისა, ადამიანები ხშირად გრძნობენ, რომ ვერავინ ხედავს მათ ნამდვილ სახეს, და თავადაც ვერ უახლოვდებიან ადამიანებს იმ სიღრმეზე, როგორც სურთ. არსებობს კვლევებიც, რომლებიც ადასტურებს, რომ მარტოობის დონე მნიშვნელოვნად გაიზარდა, განსაკუთრებით ახალგაზრდებში. მიუხედავად მრავალრიცხოვანი ურთიერთობებისა, ისინი გრძნობენ სიღრმისა და სიახლოვის ხარისხის დანაკლისს, რაც ხშირად ვლინდება შფოთვაში, დეპრესიაში, შინაგან სიცარიელესა და მწვავე ეგზისტენციალურ კრიზისში.
თანამედროვე ადამიანის “დაკარგულობა” და “სიმარტოვე” ცდილობს დაიმალოს ტექნოლოგიური ხმაურის, გასართობი კლუბების, ერთი იდეის ქვეშ გაერთიანების, ერთობის მიღმა, მაგრამ თავს ვერ მალავს ფსიქოსომატურ სიმპტომებში.
სწორედ აქ ჩნდება მერაბ მამარდაშვილი და გვეუბნება: “მე მოვდივარ თქვენთან ჩემი მარტოობიდან, თქვენს ობლობასა და მიტოვებულობაში.”
მარტოობა, როგორც შემეცნების პოეტიკა
მამარდაშვილისთვის მარტოობა არ წარმოადგენს თვითიზოლაციას, არამედ შემეცნების აუცილებელ პირობას. მარტოობა საკუთარ თავში გადახტომის აქტია — იმ დაუსწრებლობაში, რომელიც აუცილებელია აზრის დაბადებისთვის. უკავშირდება პლატონის იდეას — რომ ჭეშმარიტება იბადება მაშინ, როცა გონება თავისუფლდება გარესამყაროს მოჩვენებითი ფენომენებისგან. მამარდაშვილი წინ მიგვიძღვება იქ, სადაც სიჩუმე და მარტოობა გარდაიქმნება შემოქმედებით ძალად — ინტენსიურ შინაგან მედიტაციად, საიდანაც იბადება სინამდვილე.
ეს მარტოობა არ არის ტრაგიკული — მეტაფიზიკურია. წმინდა მარტოობა — სადღაც შინაგან სიჩუმეში, სადაც იწყება ნამდვილი შეხვედრა: საკუთარ თავთან, აზრთან, ისტორიასთან. მამარდაშვილისთვის მარტოობა არ არის გაუცხოება, არამედ გადალახული ილუზია თანაზიარობისა — ილუზია, რომელიც სინამდვილეში ანგრევს პიროვნებას.
მარტოობაში ადამიანი იძენს საკუთარ დროს — დროს, რომელიც განსხვავდება სოციალური ქრონოლოგიისგან. ამ დროში სწავლობს მოსმენას, დაკვირვებას, მოთმინებას, აღიარებას, თავმდაბლობას, შემეცნებას, ცვლილებას. ეს “შინაგანი დროა”, რაც, ფსიქოანალიტიკის თანახმად, აუცილებელია სულიერი მომწიფებისთვის.
ფსიქოანალიტიკური პერსპექტივა — მარტოობიდან ინდივიდუაციამდე
ფსიქოანალიზი, კერძოდ კი კარლ იუნგის იდეები ინდივიდუაციის პროცესზე, ნათელ პარალელს ავლებს მამარდაშვილის კონცეფციასთან. იუნგისთვის ადამიანის ფსიქიკის სრული განვითარება ხდება მაშინ, როდესაც იგი არაცნობიერის ელემენტებთან კონფრონტაციას გაბედავს — რაც მხოლოდ მარტოობაში ხდება.
მარტოობა იქცევა სივრცედ, სადაც ეგო იძულებულია თვალი გაუსწოროს შინაგან ჩრდილებს. მამარდაშვილის ინტელექტუალური მარტოობა, მისი შემეცნებითი გზა — ეს არის იმ სტადიაზე გადასვლა, სადაც ადამიანი, როგორც ფსიქოანალიტიკოსები ამბობენ, „საკუთარ არქეტიპებს ეხება“.
ფროიდის თვალსაზრისით, მარტოობა შეიძლება აღქმულ იქნას როგორც ლიბიდოზური ენერგიის საკუთარ თავში ჩაბრუნება — გარედან შიგნით. სასიცოცხლო ენერგია, რომელსაც ინდივიდი ურთიერთობებში ხარჯავდა, ახლა იქცევა თვითჩაღრმავების წყაროდ. სწორედ ამ ენერგიით იკვებება მამარდაშვილის აზროვნება — ეროსით, რომელიც იღვრება საკუთარ მარტოობაში, ანათებს ბნელ ნაწილებს და იბადება ახალი სიცოცხლით.
ეგზისტენციალური ხაზები
მამარდაშვილის მარტოობის ფილოსოფია ეხმიანება ჟან-პოლ სარტრის, კირკეგორისა და ჰაიდეგერის ფუნდამენტურ დებულებებს. როგორც სარტრი წერდა, ადამიანი „განწირულია თავისუფლებისთვის“, რადგან ყოველთვის იძულებულია თავად აირჩიოს საკუთარი ცხოვრების გზა. ეს თავისუფლება კი თავისთავად წარმოშობს მარტოობის სიღრმეს, რადგან საკუთარი არსებობის სიმძიმე საბოლოოდ მხოლოდ ინდივიდის მხრებზე დევს.
მამარდაშვილიც იმავეს მიუთითებს — არჩევანი, აზროვნება, მოქალაქეობრივი პასუხისმგებლობა — ყველაფერი იწყება იმ წერტილიდან, სადაც ადამიანი რჩება მარტო საკუთარ სინდისთან, საკუთარ კითხვებთან და საკუთარ ნაბიჯებთან. „საკუთარ თავთან მარტო დარჩენა არის ფიქრის დასაწყისი.“ სხვა სიტყვებით, მარტოობა არ არის მდგომარეობა, რომელიც უნდა განიდევნოს, აღმოიფხვრას, არამედ კარი, რომლის გარეშეც საკუთარ თავს ვერ ჩაუღრმავდები და ვერასდროს შეიცნობ.
ეროვნული ასპექტი და კულტურული პასუხისმგებლობა
„მე მოვდივარ თქვენთან ჩემი მარტოობიდან“ გვთავაზობს ეროვნული თვითშემეცნების სრულიად განსხვავებულ ხატს. მამარდაშვილი აცხადებს: „ქართველობა არ არის ბიოლოგიური მოცემულობა — ეს არის ნება, იყო ქართველი.“ ეს სიტყვები აზრს ართმევს ეთნიკურ სენტიმენტალიზმს და, ნაცვლად ამისა, აქცენტს აკეთებს ინდივიდუალურ ზნეობრივ არჩევანზე.
მარტოობიდან საზოგადოებრივი პასუხისმგებლობისკენ — სწორედ ეს ტრანზიციაა მამარდაშვილის ძირითადი ზნეობრივი მოწოდება, სადაც ერი იქმნება არა ეთნიკური ერთობით, არამედ იმ სულიერი სივრცით, სადაც ადამიანი საკუთარ თავში ქმნის თავისუფლების, ღირსებისა და აზრის შესაძლებლობას, სადაც ის იბადება როგორც ცნობიერი ინდივიდი, ხოლო ცნობიერი ინდივიდები ქმნიან ერის ღირსეულ ყოფას.
ქართველი ერის ისტორიული ფორმა დაფუძნებულია ერთიანობაზე — საერთო საფრთხის პირისპირ გაერთიანება იყო გადარჩენის გზაც და იდენტობის არქიტექტურაც. ისტორიული რეალობები — დამპყრობლებთან მუდმივი ბრძოლა, კულტურის დაცვა, სარწმუნოების ერთობით დაცვა და ერთობის დაცვა სარწმუნოებით — ამ ყველაფერმა განაპირობა ისეთი სოციალური ფსიქიკის ფორმირება, სადაც „მე“-ს ენაცვლება „ჩვენ“.
ეს კოლექტიური შეკრულობა კი იშვიათად ტოვებს სივრცეს ინდივიდუალური თვითშემეცნებისთვის. ამ კულტურულ კონტექსტში, სადაც მე-ს განცდა ხშირად ქრება, მამარდაშვილის პოზიცია აუცილებელი მნიშვნელობისაა. ინდივიდუაცია — საკუთარი თავის განცდა, როგორც უნიკალური და ცალკეული — არანაირად არ ეწინააღმდეგება კოლექტივს. პირიქით, სწორედ ამის გარეშე საზოგადოება არ შედგება გონიერი ადამიანებისგან, არამედ ემოციურად მართული ბრბოსგან.
მამარდაშვილის პოზიცია ნიშნავს: საზოგადოებრივი სარგებლისთვის აუცილებელია პიროვნული ზრდა — ადამიანი, რომელიც არ არის გამოჭედილი მარტოობის ინტიმურ სკოლაში, ვერ გახდება ინდივიდი, რომელიც კოლექტივს სჭირდება. ის უბრალოდ შეერწყმება მას, დაკარგავს თავს და გარდაიქმნება მორჩილ ჭანჭიკად საერთო მექანიზმში.
მარტოობა, ინდივიდუაცია და კულტურული სინათლე
ოდითგანვე ქართველმა ხალხმა ერთობა აღიარა გადარჩენის უმაღლეს ძალად. თუმცა მხოლოდ ეს ერთობა ვერ გახდებოდა კულტურის საყრდენი, რომ არა ის ინდივიდები, რომლებმაც გაბედეს და საკუთარი თავი მარტოობაში შეიცნეს. მათი არსებობა სწორედ იმ დონეზე იყო პროდუქტიული, რამდენადაც მათ საკუთარ თავში იპოვეს ფესვები, რომლებიც შემდეგ გადაიქცნენ კულტურულ ღეროებად, რომლებზეც დღეს ერის სიამაყე დგას.
წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოება არ შექმნილა ბრბოს მიერ — იგი იყო იმ ინდივიდების ნაყოფი, ვინც საკუთარ ინტელექტთან განმარტოვდა და იქიდან წამოიღო განათლების აუცილებლობის ცეცხლი. ქართული საბანკო სისტემა — პირველი ეროვნული ბანკი — არ იყო ეკონომიკური ინსტინქტით ნაკარნახევი ქმედება, არამედ იმ მსჯელობის შედეგი, რომელიც გამომდინარეობდა ღრმა პასუხისმგებლობიდან ერის მომავალზე. ის, რაც ჩვენ კულტურულ და ზნეობრივ ღირებულებად მიგვაჩნია — დაწყებული უნივერსიტეტებით და დამთავრებული ხელოვნებით — ინდივიდუალური მარტოობის პროდუქტია, ამ მარტოობაში შეძენილი იმედის, აზრისა და ძალის.
შესაბამისად, მარტოობა კულტურული პროცესის პრელუდიაა. ის არის გზა, რომლის გარეშე ინდივიდი ვერ იქცევა შემოქმედებით აგენტად საზოგადოებაში.
გმირი, როგორც ინდივიდი _ ქართულ კულტურაში
ქართველი ერის ისტორია მდიდარია გმირებით, რომლებიც არა მხოლოდ საომარი თავდადებით გამოირჩევიან, არამედ სწორედ იმ გზის გამტარებლები არიან, რომელიც ინდივიდუალურ ცნობიერებას უკავშირდება. გმირი ქართული კულტურის რადარებზე იშვიათად არის ბრბოს ნაწილი — ის, პირიქით, სულიერი სირთულეების, მარტოობის და საკუთარი თავის შეცნობის გზაზე მდგარი ინდივიდია.
გმირი — მეცნიერული, ზნეობრივი და სულიერი განვითარების მამოძრავებელი ძალაა. ილია ჭავჭავაძე, აკაკი წერეთელი, ვაჟა-ფშაველა, გრიგოლ რობაქიძე და ა.შ. — მათგან თითოეული ცალკე იდგა იმ „მარტოობაში“, რომელზეც საუბრობს მამარდაშვილი, და სწორედ ამ მარტოობიდან ამოიტანეს ყველაფერი, რითაც დღეს ასე ვამაყობთ. მათმა შინაგანმა სამუშაომ, ღრმა თვითგაცნობიერებებმა, დამუშავებულმა ტკივილებმა და გამოცდილებებმა განაპირობა მათი როლი, როგორც ქართული კულტურის განმსაზღვრელი და განმანათლებელი.
ფსიქოანალიტიკური თვალსაზრისით, გმირი არის ის, ვინც ცნობიერად განიცადა პირადი მარტოობა და მოახდინა ინტეგრაცია საკუთარი ჩრდილისა და შინაგანი ხასიათის კომპლექსურ ელემენტებთან. ამ გზით გმირი იხდის პიროვნული ტრანსფორმაციის ფასს და ასე ერიც მიჰყავს კოლექტიური ცნობიერების მაღალ საფეხურზე.
ალუდა ქეთელაური – ინდივიდი ბრბოში
ქართული ლიტერატურაში არცთუ იშვიათია გმირის შინაგანი გზის მეტაფორები — მაგალითად, ვაჟა-ფშაველას „ალუდა ქეთელაური“, პერსონა, რომელიც მამარდაშვილისეული გზით — მარტოობით, შინაგანი რწმენა-წარმოდგენების ნგრევით, საკუთარი ცნობიერების გადაბრუნებით — გადის ინდივიდუაციის პროცესს.
ალუდას გაორება — კულტურული ნორმებისა და შინაგან გულწრფელობას შორის — ქმნის იმას, რასაც ფსიქოანალიზი ეგრეთ წოდებულ „დიფერენცირების შოკს“ უწოდებს. ადამიანი მიჩვეულია სამყაროს ერთი სისტემით ხედვას, მაგრამ მორალურ და ცნობიერ გამოცდილებაში ცვლილება მას აიძულებს გადაამოწმოს ღირებულებები. და სწორედ მაშინ ის ირჩევს მარტოობას — საზოგადოების მიერ განდევნის, დაცინვისა და გარიყვის ფასად.
ალუდას ტრაგედია ის კი არ არის, რომ იგი კლავს მტერს, არამედ ის, რომ მტრის ღირსება შეიცნო და ამ შეცნობამ მას თანამოაზრე აღარ დაუტოვა საკუთარ კულტურულ გარემოში. და აი, აქ იწყება მამარდაშვილისეული გმირობა. ალუდა უკვე აღარ ეკუთვნის საზოგადოებას, რომელიც მხოლოდ „ჩვენით“ აზროვნებს, და იგი ხდება „მე“ — ფიგურა, რომელმაც აირჩია მარტოობა. ამ მარტოობამ შექმნა ალუდას ინდივიდი. მან ხმალი იშიშვლა ზნეობრივი სიბრმავის წინააღმდეგ, ნამდვილი მტრის წინააღმდეგ და ეს შეძლო მარტოობაში.
მამარდაშვილის მიერ დაგმობილი „უგონო კოლექტივიზმი“, რომელიც ადამიანს არ აძლევს ინდივიდუალურად ფიქრის საშუალებას, სწორედ ამ პოემაში იღებს ერთ-ერთ ყველაზე ტრაგიკულად მკაფიო სახეს.
ილია ჭავჭავაძე — „მე“-დან „ჩვენ“-ის შექმნის გზა
მამარდაშვილის მიერ წარდგენილი „მარტოობის გზა“ მხოლოდ სულიერი სიმშვიდე ან თვითშემეცნების პროცესი არ არის — ეს არის აქტიური, რადიკალური პოზიცია სამყაროს წინაშე. და სწორედ ასეთი პოზიცია ეკავა ილია ჭავჭავაძეს — მოაზროვნეს, რომელსაც არ ეშინოდა საზოგადოების აზრისგან დამოუკიდებლად ფიქრის, ბრძოლის და მოქმედების.
ილია არ შეურთდა ბრმად კოლექტივს — პირიქით, გაიჭრა მის წინ, ხშირად მარტო. მისი წერილები, ლიტერატურული და საზოგადოებრივი ტექსტები, გაზეთი „საქართველოს მოამბე“, ან თუნდაც ქართული ბანკის დაფუძნება — ეს ყველაფერი არ იყო კომპრომისული ნაბიჯები ბრბოს გულის მოსაგებად. ეს იყო მარტოობაში მიღებული გადაწყვეტილებები, რომლებიც შემდგომში იქცნენ საზოგადოების გადარჩენის საფუძვლად.
ისიც ისეთივე ფსიქო-სულიერი გმირი იყო, როგორიც ალუდა ქეთელაური. ორივე მათგანი ადამიანს აღიქვამს, როგორც ინდივიდს, რომელიც არაა დაფუძნებული კოლექტიური აზროვნების მექანიკაზე.
ილია წერდა: „ქვეყნის საქმე — ერის შეგნებულ წევრებს ეკუთვნით“. ეს ფრაზა ცალსახად გამოხატავს იმას, რასაც მამარდაშვილი უწოდებს ცნობიერ ინდივიდში დაბადებულ საზოგადოებრივ პასუხისმგებლობას. ამით ის ამბობს: ჯერ უნდა იბრძოლო საკუთარი შინაგანი სიბნელის წინააღმდეგ, გაიარო მარტოობა, იპოვნო შენი ხმა — და მხოლოდ ამის შემდეგ გახდები საზოგადოების წევრი, რომელსაც მომავლის შექმნა ძალუძს.
ილია — როგორც ადამიანი, ვინც ძალადობრივ გარემოს არ შეერწყა, არამედ საკუთარი შინაგანი მორალური ღერძი შექმნა — გვაჩვენებს, რომ ქართული კულტურის ყველა უმნიშვნელოვანესი ეტაპი იყო არა კოლექტიური ეგზალტაციის შედეგი, არამედ კონკრეტულ პიროვნებათა სულიერი გზის — მარტოობის პროდუქტი.
ერთიანობის მაცდურობა და მარტოობის კათარზისი
ადამიანს თანდაყოლილი სურვილი აქვს „იყოს სხვებთან ერთად“, იგრძნოს თავი ერთობის ნაწილად — ოჯახის, ერის — რაც აძლევს დაცულობისა და ღირებულების შეგრძნებას. ეს ყველაზე მაცდუნებელი და სახიფათო ილუზიაა, რადგან ხშირად გვაშორებს იმ ერთადერთ უმნიშვნელოვანესს — საკუთარ თავს.
ერთიანობა, როგორც მამარდაშვილი გვეუბნება, ხშირად იბადება შიშიდან — მარტოობის შიშიდან, ფიქრის შიშიდან, საკუთარი თავის დანახვის შიშიდან. საზოგადოება გვთავაზობს ნიღბებს: „ჩვენ ქართველები ვართ“, „ჩვენი სარწმუნოება“, „ჩვენი ტრადიციები“, “ჩვენი საერთო მიზანი“, თითქოს ამ „ჩვენში“ ყოფნით თავიდან ვიშორებთ იმ შეუცნობელ სივრცეს, რომელსაც მარტოობა ჰქვია. მაგრამ სწორედ იქ — იმ მარტოობაში — შეიძლება მხოლოდ დაიბადოს ნამდვილი „მე“.
იუნგისეული ინდივიდუაციის გზა — რომელზეც ადამიანი წყვეტს კოლექტიური ცნობიერების დაქვემდებარებულობას და იწყებს შინაგან აზროვნებას, თავისი სიმართლის ძიებას. სანამ ადამიანი არ გაივლის მარტოობას — არ წარსდგება შიშველი საკუთარი თავის წინაშე, სიჩუმეში, დაუსრულებელი კითხვებით — ის რჩება კოლექტიური ფონის ექოდ. მამარდაშვილიც ამას გულისხმობს: ინდივიდი უნდა გამოვიდეს ბრბოდან, მარტოობაში ფიქრის დაწყებით.
ფსიქოანალიტიკური კუთხით, კოლექტივში დარჩენა ხშირად წარმოადგენს ეგოს თავდაცვით სტრატეგიას. ფროიდი წერს, რომ ადამიანი ჯგუფში კარგავს საკუთარ სუპერეგოს და ბრუნდება პირველყოფილ მე-ში, რომელსაც მართავს ინსტინქტი. ბრბო კრძალავს ფიქრს და მოქმედებს წევრის ნაცვლად, სწორედ ამიტომ ერთიანობა, რომელიც არ შედგება ცნობიერი ინდივიდებისაგან — უსული მასაა.
კულტურული თვალსაზრისით, ამ სავალალო პარადოქსს საქართველოც აჩვენებს — ჩვენი ისტორია სავსეა მაგალითებით, სადაც ერთიანობის იდეა ჩრდილავდა ინდივიდს, არ აძლევდა პიროვნებებს საკუთარი თავის ძიების სივრცეს. აქ „მე არ ვარ ქართველი, ჩვენ ვართ ქართველები“ ცვლის პირად პასუხისმგებლობას — სადაც საზოგადოება არ ითხოვს ინდივიდს, არამედ მორჩილ წევრს.
მაგრამ ყველა მნიშვნელოვანი იდეა, რაც ქართულ კულტურაში ოდესმე დაიბადა, დაიბადა არა ერთიანობის ტალღაში, არამედ მარტოობის ნათელ წერტილებში და ამის შემდეგ განხორციელდა კოლექტიური მასშტაბით. სწორედ მარტოობაში იძენს ადამიანი შინაგან ღირსებას, რომელიც შემდგომ ღირსეულ საზოგადოებას ქმნის. ილია ჭავჭავაძე, კავკასიური კერპების მიუხედავად, წერდა როგორც საკუთარ თავთან განმარტოებული ადამიანი და მოითხოვდა ინდივიდუალურ პასუხისმგებლობას ერის მომავალზე.
დასკვნა
მამარდაშვილის გზავნილიც სწორედ ესაა: კოლექტიური გადარჩენა მხოლოდ ინდივიდუალური სინათლის სხივებიდან იბადება. ჩვენ უნდა ვისწავლოთ მარტოობა, რათა ჩვენი ერთად ყოფნა ჭეშმარიტად ჰუმანური გახდეს — არა შიშით გაერთიანებული, არამედ საკუთარი მარტოობიდან, სხვათა მიტოვებულობაში მოსული ადამიანებისგან შემდგარი საზოგადოება, სადაც ერთის მარტოობის გამოცდილება ეხმარება მეორეს _ განმარტოებასა და ზრდაში — როგორც მამარდაშვილი, როგორც ილია, როგორც ყველა, ვინც მხოლოდ საკუთარ თავთან ნაპოვნი სიმართლე შესთავაზა საზოგადოებას, გადაიხადა ინდივიდუაციის მძიმე ხარკი, გაიარა უბნელესი შინაგანი ბილიკები, ცნობიერების სინათლე მოუტანა ჯერ საკუთარ თავს, და მხოლოდ ამის შემდგომ — სრულიად საზოგადოებას.
